GAYET HASSAS BİR ÖLÇÜYLE

Bir eczanede, oldukça çeşitli maddelerle dolu, yüzlerce kavanoz bulunuyor. O ilaçlardan, hayat sahibi bir macun istenildi. Hem canlı, harika bir tiryak, onlardan yapılmak gerekti. Geldik, o eczanede, o hayat sahibi macun un ve canlı tiryakın oldukça çok olduğunu gördük ve o macunlardan her birisini inceledik Görüyoruz ki, o kavanozlardan her birisinden, özel bir ölçüyle, bir-iki dirhem bundan, üç-dört dirhem ötekinden, altı-yedi dirhem başkasından çeşitli miktarlarda eczalar alınmış.
Eğer birinden, bir dirhem ya eksik veya fazla alınsa, o macun hayat sahibi olamaz, etkisini gösteremez. Hem o canlı tiryakı da tetkik ettik. Her bir kavanozdan özel bir ölçüyle bir madde alınmış ki, zerre miktan eksik veya fazla olsa, tiryak özelliğini kaybeder. O kavanozlar elliden fazla iken, her birisinden ayrı bir ölçüyle alınmış gibi, ayrı ayrı miktarda eczaları alınmış.
Acaba hiçbir şekilde imkan ve ihtimal var mı ki, o kavanozlardan alınan farklı miktarlar, kavanozların garip bir tesadüf veya fırtınalı bir havanın çarpmasıyla devrilmesinden, her birisinden alınan miktar kadar, yalnız o miktar aksın, beraber gitsinler ve toplanıp o macunu oluştursunlar?
Acaba bundan daha hurafe, imkansız, batıl bir şey var mı? İşte bu misal gibi, her bir canlı, elbette canlı bir macundur. Ve her bir bitki, hayat sahibi bir tiryak gibidir ki, çok farklı eczalardan, çok çeşidi maddelerden, gayet hassas bir ölçüyle alınan maddelerden terkip edilmiştir. Eğer sebeplere ve unsurlara dayandırılsa ve “sebepler yarattı” denilse, aynen eczanedeki macunun, kavanozların devrilmesinden oluşması gibi, yüz derece akıldan uzak, imkansız ve batıldır.
Şu büyük bir eczane gibi olan alemde, Hakim-i Ezell’ nin kader ve kaza ölçüsüyle alınan hayati maddeler, sayısız hikmede, sonsuz bir ilimle, her şeyi kuşatan bir irade ile var olabilir. “Kör, sağır, sınırsız, sel gibi akan büyük unsurların, sebeplerin ve tabiatın işidir” diyen bedbaht, “O olağanüstü tiryak, kendi kendine kavanozların devrilmesiyle çıkıp olmuştur” diyen divane bir hezeyancı, sarhoş bir ahmaktan daha fazla ahmaktır.